Cây đa trăm tuổi không chỉ là một cội cây lịch sử, mà còn là biểu tượng gắn liền với những địa danh đáng nhớ của Sài Gòn xưa. Từ những ngôi chợ cổ đến các khu vực sinh hoạt cộng đồng. Cây đa đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa đa sắc màu của thành phố này.
Trong sách “Gia Định thành thông chí” (1820). Trịnh Hoài Đức đã ghi chép về chợ Cây Da (Khung Dung thị): “Phía nam trấn, dưới chân thành về phía hữu có cây da nhánh rễ rằng ni. Bóng lá xum xuê nửa mẫu, người buôn bán nhóm chợ dưới bóng cây. Lúc đầu canh tư người ta đã đi chợ đèn đuốc sáng trưng. Kẻ đội người gánh những đưa bí rau cải đến nhóm tại đầu chợ phía tây, có người mua sỉ ngồi bán lại. Đến sáng đầu chợ phía đông cá thịt và vật hàng mới bày bán.”
Cuốn sách “Gia Định phong cảnh vịnh” (1882) của P. J. B. Trương Vĩnh Ký cũng đề cập đến địa danh này. Mô tả chính xác hơn vị trí của chợ Da Còm: “Trên khoảng Khám đường (nay là Thư viện Khoa học tổng hợp TP. Hồ Chí Minh) và Tòa án mới, xưa có ngôi chợ gọi là chợ Da Còm.”
Cây Da Sà (Da Si, Da Ngừa)
Ở khu vực đường Bà Hom (quận 6), trước mặt chợ Phú Lâm mới, có một cây da tồn tại. Tuy nhiên nó vốn là cây da sà (da si, da ngừa) nhưng dần dà người dân bản địa lại đọc chệch thành cây da sà.
Theo lời kể của ông Nguyễn Văn Chấp, 75 tuổi, thư ký đình Nghi Hòa. Trước đây ở gần ngã tư Cây Da Sà có một cây da tuổi ước mấy trăm năm. Cây da này rất lớn, đường kính cũng phải vài người ôm, tàn cây phủ rộng vài chục mét, có nhiều nhánh sà xuống. Trong đó, có một nhánh mà rễ cái của nó đường kính đến một người ôm. Bên dưới có ngôi miếu Ngũ Hành. Năm 1956, cây da này chết và ngôi miếu theo đó cũng sụp đổ.
Phía sau chợ Phú Lâm (tên cũ thời Pháp là chợ Gạo) cũng có một cây da. Theo những người dân địa phương, cây da này đã trên một trăm năm, trước tàn rộng hơn 20m2. Năm 1994. Khi xây dựng chung cư dành cho các hộ trong diện giải tỏa dự án đại lộ Đông Tây. Miếu thờ Ngũ Hành (miếu Cây Da) ngày trước nằm dưới gốc cây da này đã được di dời vào phía trong. Nay cây da này đã bị chặt đi khi mở rộng đường Bà Hom.
Cây Da Thằng Mọi
Một cây khác cũng gắn với chợ là cây da Thằng Mọi ở góc đường Nguyễn Trãi – Cống Quỳnh. Có lẽ đã có từ thời Lê Văn Duyệt. Nơi này có bán một thứ chân đèn bằng đất nung nặn hình người dân tộc ít người (thằng mọi), đội đèn trên đầu, trong đó đặt một cái tim bấc thấm ngập dầu phộng hay dầu dừa.
Chợ Da Còm
Trịnh Hoài Đức đã dẫn giải về địa danh chợ Da Còm: “Chợ Da Còm, đường Chợ Lớn ra chợ Bến Thành. Chợ ở ngoài chợ Đũi. Lấy ý trong tên cây da còm mà thêm nỡ để ông già gùi đội. Vì hễ Nhà nước thái bình thì không thấy lão già bất phụ đối ư đạo lộ (lời thầy Mạnh). Ông già không gùi đội nơi đường sá!.”
Hiện nay, xung quanh khu vực này vẫn còn sót lại một số cây da (đa) cổ. Có lẽ là dấu vết của chợ Cây Da Còm xưa. Cây đa cổ thụ lớn nhất nằm bên quán cà phê Bách Diệp. Trước mặt Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh. Với 4 cụm rễ to, có lẽ là cây đa lâu năm nhất ở thành phố. Một cây đa nhỏ hơn nằm bên hông Bảo tàng thành phố. Hai cây đa khác khoảng cùng tuổi nhau, mọc đối nhau qua đường Nguyễn Du. Trong khuôn viên Tòa án Thành phố Hồ Chí Minh và bên trong dinh Độc Lập. Cây đa ở Toà án Nhân dân TP cũng là một trong những cây đa cổ thụ còn sót lại.
Trong lòng Sài Gòn hiện đại, những cây đa trăm tuổi vẫn đứng vững. Như một bức tranh sống động về lịch sử và văn hóa của thành phố. Từ những chợ truyền thống đến các khu vực sinh hoạt cộng đồng. Cây đa đã trở thành một biểu tượng gắn liền với những địa danh đáng nhớ của Sài Gòn xưa.
Việc bảo tồn và phát huy giá trị của cây đa trăm tuổi không chỉ là nhiệm vụ của chính quyền địa phương mà còn là trách nhiệm của toàn bộ cộng đồng. Chỉ thông qua sự hiểu biết, tôn trọng và yêu thương đối với cây đa. Chúng ta mới có thể giữ gìn và truyền lại giá trị văn hóa, lịch sử của loài cây quý hiếm này cho những thế hệ sau.
Với ý nghĩa sâu sắc về sự sống vĩnh cửu, sự phồn thịnh và kiến trúc đô thị bền vững. Cây đa trăm tuổi tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên bức tranh văn hóa đa sắc màu của Sài Gòn yêu dấu.
